Gevonden op 13 februari 1933 in een grafheuvel aan de zuidkant van Oss. Wanneer je over de A50 in de richting Den Bosch rijdt kun je een reconstructie van de grafheuvel, het vorstengraf, aan je rechterhand zien. Het was ten tijde van de vondst het oudste ijzeren voorwerp wat ooit in Nederland gevonden was. Het zwaard is uit de Hallstatt-d periode, oftewel een Mindelheim zwaard.
Nu kom ik uit Oss, en had het originele zwaard al eerder gezien, dus lag het voor de hand het ook eens te gaan smeden. Thijs van de Manakker was me al voorgegaan en heeft een replica gesmeed (inmiddels al 5 geloof ik) die deel uimaakte van een reizende tentoonstelling. Ik zag Thijs’ zwaard samen met een pop van de vorst in een museum in Tongeren(België) begin 2010. Het origineel lag ernaast in een vitrine.
Het zwaard van Thijs
Het originele zwaard
Allebei prachtig, wat kon ik daar nog aan toevoegen?
Aangezien ik, samen met 2 andere initiatiefnemers, het zwaard wilde gaan gebruiken in een leskist voor basisscholieren, besloten we een uitvoering in damast te maken. Hierdoor konden we duidelijk maken dat ijzer omstreeks 600vchr. niet zomaar per strekkende meter werd geruild/verkocht. Maar dat er voor een stuk bruikbaar ijzer al veel werk verzet moest worden. We vonden dus dat het vele werk om ijzer te produceren terug te zien moest kunnen worden in het zwaard, alsof het( en dat kon wel eens historisch accuraat zijn) opgebouwd was uit verschillende kleinere aaneengewelde en doorkneedde stukken ijzer. IJzer wat ook nog weleens niet homogeen kon zijn(we staan aan het begin van de ijzertijd!).
Genoeg over het zwaard voor nu. Hoe zit het met het damast?
Welnu, bereidt je voor op een weg vol stevige teleurstellingen wanneer je je met damastsmeden gaat bezighouden. Ik ben er inmiddels(na bijna 10 jaar) aardig bedreven in, maar ook nu loop ik tegen mislukkingen aan. Kun je daar niet tegen, dan heeft het weinig zin om er mee te beginnen! Naast een zeker vakmanschap meen ik ook op te mogen merken dat de factor geluk ook een rol speelt.
Ik zal hier uit de doeken doen hoe ik damast maak, en wel de meest ‘eenvoudige’ variant, de zgn. wilde damast. Hierbij manipuleer je het patroon niet door torderen, werken met vulders, slijpen, etc. Let wel, dit is mijn manier, zeker niet zalig makend. Anderen doen het wellicht anders, ook met goed resultaat, en ik leer ook elke keer een heleboel bij.
Men neme; minimaal 2 verschillende soorten staal. Of dat nou gewoon ijzer is gecombineerd met lintzaag(de El Cheapo variant) of speciaal daarvoor uitgezochte staalsoorten, dat maakt voor het principe niet uit. ‘ Scrap’ materiaal kan hele mooie resultaten geven, is goedkoop en dus interessant om lekker mee te experimenteren. Heeft wel als nadeel dat je niet weet wat je gebruikt, dus wellicht lastig om te harden en ontlaten. Bovendien, en daar kom ik later op terug, kan het zijn dat het koolstofgehalte zo verschillend is dat één van de 2 stalen al verbrand is voordat het andere de weltemperatuur bereikt.
Ikzelf ben begonnen onder toezicht van Juul Baltussen met Staal 37(pisbakkenijzer) en lintzaag. En dat lukte. Tenminste, daar bij Juul. Thuis zelf herhalen bleek veel lastiger. Achteraf bezien is de staalcombinatie een lastige; ze zijn moeilijk te wellen, door het vele nikkel danwel chroom(weet ik niet precies) in de lintzaag, en het weinige koolstof in het gewone ijzer. Maar, uiteindelijk, na veel falen, lukte het toch. En je leert er erg veel van, vooral het ijzer in het vuur ‘lezen’.
Mijn werkwijze;
knip/slijp de stukken basismateriaal in strookjes van 30mm breed en 80 mm lang, dit is in de meeste smidsvuren in één keer te wellen zonder je pakket op en neer te moeten schuiven. Ik vind het prettig wanneer de stukken ongeveer dezelfde dikte hebben. Stapel de staalsoorten vervolgens om-en-om. Hoeveel lagen je gebruikt hangt een beetje af van de dikte van de plaatjes. Als beginner is het vaak handig om de buitenste plaatjes van dikker materiaal(bv gewone ijzeren strip met dikte van 6 mm) te maken. Dit omdat deze het meeste kans lopen te verbranden wanneer je niet langzaam genoeg verwarmd. Las vervolgens een rupsje over de kop en de kont van je pakket en maak er ook gelijk een steel aan. Ik gebruik daar meestal strip voor die ik dwars over de lagen vastlas. Strip vind ik handig omdat ik dan altijd weet of mijn pakket hoogkant(met de lagen vertikaal) of gewoon vlak lig in het vuur. Gebruik je erg dun materiaal en veel lagen(bv lagen van 1mm dik) las dan ook even aan de zijkanten de laagjes vast met een rupsje. Dit voorkomt dat je pakket open gaat staan als je het verwarmd.
handvat eraan
opbouw van een pakket
Dan het vuur. Begin altijd met een schoon vuur! Dus heel de vuurbak leegscheppen, al het stof eruit vegen. Vervolgens leg je een mooi groot vuur aan en laat dat lekker doorbranden. Ikzelf heb de neiging om houtskool door de smeedkolen heen te mengen, waarschijnlijk is dat een tick, maar ik heb ooit eens gelezen dat je vuur daardoor ‘zuiverder’ wordt. Geen idee, het knispert en vonkt in ieder geval lekker. In Zweden, bij Grånsfors, gebruikten we cokes, dat werkt ook. Met het wellen in een gasoven heb ik geen ervaring. Misschien dat iemand me dat eens kan laten zien/ laten proberen?
Wanneer je vuur goed is doorgebrand, verse kolen op je vuur trekken de hitte weg omdat ze energie(warmte) nodig hebben om te ontbranden, leg je je pakket er hoogkant in en je zorgt ervoor dat de gloeiende kolen het pakket helemaal omsluiten(ook bovenop dus). Vervolgens warm je het pakket langzaam op, wel regelmatig je pakket omdraaien. Wanneer het pakket in zijn geheel(!)richting oranje kleurt schep ik er hoogkant aan 2 zijden wat borax op die, als het goed is, meteen tussen de lagen smelt. Je verwarmt het pakket weer even tot dezelfde oranje kleur en tikt de lagen zachtjes op je aambeeld tegen elkaar om er zeker van te zijn dat de lagen tegen elkaar liggen. Sommigen doen dit niet. Ik meestal wel, ik leerde dit in Tsjechië en voor mij werkt het.
Nu verwarm ik het pakket tot licht oranje/geel en doe er aan beide zijden hoogkant nog wat borax op. Dit omsluit het pakket en geeft zuurstof geen kans het ijzer te oxideren(=verbranden)
schepje borax
Dan komt het; het wellen. Hierbij rijst natuurlijk de vraag; hoe zie ik of ik de goede temperatuur heb bereikt? Er zijn een aantal dingen waarop je moet letten; ten eerste draai je pakket vaak om(laat het hoogkant liggen!), alle zijden moeten goed zijn. Een eerste teken dat je er bijna bent is het zichtbaar worden van ‘rare vlekjes’ op je pakket, ik vergelijk het altijd maar met kaas in de zon, dat gaat zweten en geeft een vreemd soort glans. Vervolgens zul je zien dat je borax dun vloeibaar is geworden en wanneer je het pakket schuin houdt of omdraait loopt het mee. Een laatste waarschuwing is dat er sterretjes uit je vuur beginnen springen, wanneer je er enkele ziet, draai dan je pakket nog ff snel om en je bent zover. Wacht je te lang en ontstaan er veel sterren dan verbrandt je ijzer(koolstof) en breekt het wanneer je het gaat smeden.
oeps! te heet en dus gebroken!
Wanneer je de goede weltemperatuur denkt te hebben, dan moet je snel handelen! Leg het pakket op het aambeeld(lagen liggen horizontaal, de strip in je hand staat nu hoogkant) en werk van kop naar kont of andersom en smeedt snel en met lichte slagen eerst aan de ene kant, dan aan de andere. De Borax sproeit nu tussen je lagen uit en neemt verontreinigingen mee. De lagen verbinden zich met elkaar. Het withete van het ijzer verdwijnt snel en je mag harder gaan slaan. Test je pakket ook even door het hoogkant te smeden. Dit is altijd spannend. Wanneer een welverbinding niet goed vast zit sla je hem nu los,…pech dus, maar een niet goed geweld stuk damast is waardeloos,…je kunt er maar beter meteen achterkomen.
wellen
uitsmeden
Wil je meer lagen? smeedt dan het stuk 2 x de lengte en de helft van de dikte. Vervolgens op de schrootbeitel 2/3 inkappen en omvouwen(voordat je hem sluit, even met een staalborstel erover en een beetje Borax ertussen. En je kunt weer verder tot het gewenste aantal lagen.
Als je hier wat bedreven in raakt(en je gebruikt een mechanische hamer) dan lukt het wellen/uitsmeden/inhakken/vouwen in één hitte.
inhakken(onder luchthamer)
|
schoonborstelen
|
|
dubbelvouwen1 |
dubbelvouwen2 |
Wat het damast gaat worden kan natuurlijk alle kanten op; messen, bijlen, zwaarden, armbanden, etc.
Zeker is het in ieder geval dat je na het smeden nog niet de helft van het werk hebt gedaan om een mooi afgewerkt mes te maken. Maar daarover in een ander artikel misschien meer.
Staalcombinaties die ik graag gebruik:
1.2842(donker) of 1.1545 met 1.2714(licht) of 15N20
UHB15LM met 15N20
white of blue paper steel met 1.2714 of 15N20
Soms combineer ik dit alles met C45
Staal betrek ik bij:
telmastaal, www.nordellknives.com, en www.dick.biz(white/blue paper steel= japans staal)
http://hethooghuis.insiders.nl/oss-zuid/actueel/?page_id=631
Door: Otto van Dijk